Για τον συνιδρυτή της Φιλικής Εταιρείας και την φυγή του από τα Ιωάννινα υπάρχουν δύο μαρτυρίες, οι οποίες έχουν κοινό σημείο την εμπλοκή του Αλή Πασά.
Στα «Διαφέροντα και Περίεργα Τινά Ιστορήματα» του Κουτσαλέξη η ιστορία έχει ως εξής: «Ο μακαρίτης Αθανάσιος Τσακάλωφ ή Τζάκαλος εγεννήθη εις Ιωάννινα.
Ήτο μονογενής υιός πατρός εμπόρου εν Μόσχα. Μόλις είχε φτάσει την έφηβον ηλικίαν, ότε εις εκ των προδοτών είπε τω Αλή πασά∙ Υψηλότατε Βεζίρ εφέντη μας! Εις Μόσχαν είναι ένας συντοπίτης μας Τζάκαλος πολύ πλούσιος. Έχει ένα ωραίο παιδί∙ θέλεις να το φέρω στο σεράγι;». *
Σε αυτή την εκδοχή της ιστορίας η μητέρα του Αθανάσιου προφασίζεται ότι ο γιος της είναι ανέτοιμος να εμφανιστεί μπροστά στον Αλή. Ζητά διορία , για να τον ετοιμάσει. Παράλληλα συμβουλεύεται τον γνωστό λογοτέχνη Ιωάννη Βηλαρά, ο οποίος ως ιατρός χορηγεί πλαστό χαρτί ασθενείας. Τελικά ο νεαρός καταφέρνει να φτάσει στη Ρωσία, όπου τον περιμένει ο πατέρας του, με ασφάλεια.
Στη δεύτερη εκδοχή, η οποία μας παραδίδεται από τον Αναστάσιο Γούδα στο έργο του «Βίοι παράλληλοι», ο Τσακάλωφ συλλαμβάνεται από τον γιο του Αλή. **
Στη συνέχεια η μητέρα του Βασιλική μεταβαίνει στο σεράγι του πασά και διακόπτει ένα συμβούλιο, απαιτώντας να πάρει το παιδί της. Σύμφωνα με αυτή την εκδοχή μεσολάβησε ο σύμβουλος του Αλή, Αλέξιος Νούτσος, ο οποίος τον έπεισε ότι δεν ήταν σώφρον να αδικούνται οι οικογένειες των διαμενόντων στη Ρωσία.
Και στις δύο εκδοχές της ιστορίας είναι εμφανής η ανασφάλεια μέσα στην οποία ζούσαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Πηγές: * ΚΟΥΤΣΑΛΕΞΗΣ. Α. Π. , «Διαφέροντα και Περίεργα Τινά Ιστορήματα» (Αθήνα 1882), σελ. 11
** ΓΟΥΔΑΣ. Ν. Α. , «ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ» τόμος 5ος (Αθήνα 1871), σελ. 23
Κείμενα: Παύλος Κουτουζής
Εκφώνηση: Άννα Μπάστα
