Ο Αθήνα 9.84 στο πλαίσιο εκδηλώσεων, δράσεων και του δημοσίου διαλόγου για τα γεγονότα των καιρών, φιλοξενεί άρθρα πρεσβευτών από κράτη τα οποία είχαν σημαντική συμβολή στην εξέλιξη του Αγώνα των Ελλήνων. Παράλληλα με την επίσημη καταγραφή επιστολών, αρχείων και στοιχείων που μαρτυρούν την ανάμειξη των χωρών αυτών στην Απελευθέρωση, εκατοντάδες πολίτες των συγκεκριμένων χωρών λάμβαναν μέρος στα πεδία των μαχών και αρκετοί θυσίασαν την ζωή τους για την Ελλάδα.
200 χρόνια μετά, οι επίσημοι εκπρόσωποι αυτών των χωρών κάνουν έναν απολογισμό αλλά και μια αναδρομή σε ιστορικές στιγμές και αποφάσεις.
Ο πρώιμος ισπανικός φιλελληνισμός – Γράφει ο Πρέσβης της Ισπανίας Enrique Viguera
Μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας ξένος πρέσβης στην Αθήνα είναι να κατορθώσει να γνωρίσει τον απέραντο ιστορικό θησαυρό της Ελλάδας. Υπό αυτή την έννοια, η πλειονότητα των πρέσβεων, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνομαι, περιορίζεται σε μια αποσπασματική γνώση της κλασικής περιόδου και μερική της σύγχρονης ιστορίας για να είναι σε θέση να καταλάβει καλύτερα τη σημερινή εποχή.
Αλλά τα 200 χρόνια από την Ανεξαρτησία μάς έδωσαν την ευκαιρία να εμβαθύνουμε κάπως περισσότερο στις απαρχές της νεότερης Ελλάδας, και στους πρέσβεις χωρών με ιστορία, όπως η Ισπανία, μας επέτρεψε να μελετήσουμε τις διμερείς σχέσεις αυτής της περιόδου και, ειδικότερα, την πρόσληψη στις χώρες αυτές του αγώνα για την ανεξαρτησία.
Όπως σωστά επεσήμανε ο Αμερικανός ιστορικός με ελληνική καταγωγή Edward Malefakis σε ένα διεθνές συνέδριο που έγινε στην Αθήνα το 1996 με τίτλο “Greece and Spain: historical parallels”, η εγκαθίδρυση ενός φιλελεύθερου καθεστώτος στην Ισπανία το 1820 επηρέασε τις επαναστάσεις της Πορτογαλίας και της Ιταλίας καθώς επίσης και τη Φιλική Εταιρεία στο να επισπεύσει το σχέδιο της εξέγερσης.
Γι’ αυτό και οι ειδήσεις για τη θριαμβευτική πορεία της ελληνικής επανάστασης έτυχαν ενθουσιώδους υποδοχής από το κοινό στην Ισπανία. Αυτή η λαϊκή έξαψη αντανακλά το πολιτικό κλίμα μέσα στο οποίο η Ισπανία βίωνε και πάλι μια νέα συνταγματική περίοδο, σύντομη αλλά εξαιρετικά έντονη, την αποκαλούμενη ‘Φιλελεύθερη Τριετία’ (1820-1823) κατά την οποία, μετά από μια στρατιωτική ανταρσία (ενός στρατεύματος που, υπό τον Ραφαέλ ντε Ριέγο, προοριζόταν να καταπνίξει την εξέγερση στη Νότια Αμερική), ο βασιλιάς εξαναγκάσθηκε να ορκιστεί πίστη στο Σύνταγμα του 1812 του Κάδιθ. Γι’ αυτό ο πρώιμος ισπανικός φιλελληνισμός, ο συνδεδεμένος με το συνταγματικό καθεστώς του 1820 και σύγχρονος της ελληνικής επανάστασης, ήταν ιδιαίτερα πολιτικός, αδελφικός, αλληλέγγυος και άνευ θρησκευτικής χροιάς, όπως έχει αποδείξει η Ισπανίδα ερευνήτρια Eva Latorre Boto στις μελέτες της για τον αντίκτυπο της ελληνικής Επανάστασης στην ισπανική κοινωνία της Τριετίας και τον φιλελληνισμό εκείνης της εποχής σε όλο τον ισπανόφωνο κόσμο που την θεωρούσε αγώνα ενάντια στον απολυταρχισμό.
Η ελληνική εξέγερση προσλαμβανόταν ως εκδήλωση της δίψας για ελευθερία κάποιων λαών του ευρωπαϊκού νότου – όπως της Πορτογαλίας, του Πιεμόντε, της Νάπολης και της Σικελίας – απέναντι στην απολυταρχική καταπίεση που κυριαρχούσε στο βορρά. Μια ομάδα φιλελευθέρων, μεταξύ των οποίων βρισκόταν κι ένας Ισπανός βουλευτής, προσφέρθηκε να αποστείλει στράτευμα μερικών εκατοντάδων Ιταλών μαχητών που είχαν βρει καταφύγιο στη φιλελεύθερη Ισπανία. Επίσης, λίγο αργότερα, η προσωρινή κυβέρνηση του Μαυροκορδάτου έστειλε στην Ισπανία έναν έμπιστό της (τον Ανδρέα Λουριώτη) για να εξεταστούν οι λεπτομέρειες της προσφερόμενης βοήθειας.
Η φιλελεύθερη επανάσταση έμοιαζε να έχει ξεκινήσει, και δεν ήταν παρά θέμα χρόνου να κατέληγε νικώντας παντού. Αλλά αυτό δεν συνέβη.
Η κυβέρνηση της Ισπανίας, σε αντίθεση με τον λαό της, φρόντισε να τηρήσει αποστάσεις για να μην προκαλέσει την Ιερά Συμμαχία που ήδη ήταν δύσπιστη προς το φιλελεύθερο ισπανικό καθεστώς. Όπως και να ‘χει, αυτά τα φιλελεύθερα κινήματα του ευρωπαϊκού νότου ήταν η εξαίρεση σε μια Ευρώπη όπου κυριαρχούσαν οι παραδοσιακές δυνάμεις που, με επικεφαλής τον Μέττερνιχ, διαφύλατταν με ζήλο την παλαιά τάξη έτσι όπως είχε συμφωνηθεί στο Συνέδριο της Βιέννης το 1815 και ανησυχούσαν με την επικίνδυνη εξέλιξη των επαναστατικών γεγονότων του νότου της Ευρώπης.
Αυτό το παράθυρο εφήμερης ελευθερίας στον ευρωπαϊκό νότο θα έκλεινε σύντομα. Όπως είναι γνωστό, η Αυστρία επεμβαίνει στο Πιεμόντε και τη Νάπολη, και στην Ισπανία εισβάλλει η Γαλλία με τα “100.000 τέκνα του Aγίου Λουδοβίκου” (ονομασία του στρατεύματος γνωστού στη Γαλλία ως “l´expédition d´Espagne”) που, συναντώντας ελάχιστη αντίσταση, θα παρέμενε στην Ιβηρική Χερσόνησο μέχρι το 1828), με αποτέλεσμα την επανεγκαθίδρυση του απολυταρχικού Κράτους του Φερδινάνδου Ζ’ και την κατάργηση από τον ίδιο του Συντάγματος του Κάδιθ. Η καταστολή που επιχειρήθηκε στη συνέχεια με την επιβολή μας αυστηρής λογοκρισίας, εμπόδισε οποιαδήποτε αντίδραση φιλελεύθερου χαρακτήρα και κατέπνιξε με ωμότητα όλες τις νέες προσπάθειες εξέγερσης οδηγώντας στην εξορία μεγάλο αριθμό διανοουμένων.
Αυτή η ιστορική εξέλιξη καθορίζει τις τρεις διαφορετικές φάσεις του ισπανικού φιλελληνισμού: Η πρώτη, πολιτική και λαϊκή, συνδεδεμένη με τη ‘Φιλελεύθερη Τριετία’, που δημιουργείται από τις ειδήσεις για την ανεξαρτησία της Ελλάδας αλλά εξαλείφεται από την Ισπανία το 1823. Η δεύτερη φάση, μειοψηφική και ιδιαίτερη, αυτή της εξορίας που δεν μπόρεσε να εκδηλωθεί αλλού εκτός από τα μέρη όπου είχαν μεταναστεύσει οι Ισπανοί φιλελεύθεροι, το Λονδίνο, το Παρίσι ή την Ιβηροαμερική, μέχρι τον θάνατο του Φερδινάνδου Ζ’. Τέλος, η τρίτη φάση, η πιο γνωστή και αντικείμενο των περισσοτέρων ερευνών, με μεγαλύτερη συγγένεια προς τον συντηρητικό χριστιανικό ευρωπαϊκό φιλελληνισμό, που αρχίζει με την επιστροφή στην Ισπανία των εξορίστων και την ανά περιόδους συμμετοχή τους στην εξουσία από το 1833 και μετά.
Ο λόγος για τον οποίο παραδοσιακά έχει υποβαθμισθεί ο ισπανικός φιλελληνισμός ως όψιμος είναι ότι ταυτίστηκε αποκλειστικά με αυτόν της τρίτης φάσης, δηλαδή από τη στιγμή που τίθενται τα θεμέλια του φιλελεύθερου κράτους το 1833, όταν κάποιοι από τους πιο γνωστούς και σημαντικούς ρομαντικούς Ισπανούς συγγραφείς (Martínez de la Rosa, Espronceda) επιστρέφουν από την εξορία και δημοσιεύουν τα πιο γνωστά φιλελληνικά τους έργα, πολλά εξ αυτών γραμμένα στο εξωτερικό και επηρεασμένα από ευρωπαίους φιλέλληνες συγγραφείς. Αυτές όμως οι φιλελληνικές εκδηλώσεις που εμφανίζονται από το 1833 και μετά (χρονολογία κατά την οποία ο φιλελληνισμός είχε ατροφήσει στην υπόλοιπη Ευρώπη από τη στιγμή που η ελληνική επαναστατική έξαρση είχε κοπάσει μετά την ενθρόνιση ενός Γερμανού βασιλέα), χαρακτηρίζονται περισσότερο από νοσταλγία και λιγότερο από το πνεύμα αυθεντικού λαϊκού ενθουσιασμού με το οποίο χαιρετίστηκε από την Ισπανία η ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Μέχρι τώρα δεν ήταν γνωστός αυτός ο πρώιμος ισπανικός πολιτικός φιλελληνισμός του 1821, αυθεντικός, επαναστατικός, ενθουσιώδης, αδελφικός και αλληλέγγυος, του οποίου η άνθηση στην Ισπανία – κυρίως στον τύπο – μετά βίας διήρκεσε δυο χρόνια και εξαλείφθηκε ριζικά από τον απολυταρχισμό. Ωστόσο, έχει αρχίσει να ερευνάται από τη νεότερη ιστοριογραφία και να γίνονται γνωστά τα χαρακτηριστικά του.
Από αυτή την πρώτη φάση του ισπανικού φιλελληνισμού χρονολογείται ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά φιλελληνικά ποιήματα (“Έλληνες που υψώνετε το λάβαρο των ελευθέρων”), το πρώτο ποίημα που γράφτηκε στα ισπανικά –και είχα την τιμή να το απαγγείλω πριν μερικές μέρες στην Προεδρία της Δημοκρατίας και να αναμεταδοθεί στην ελληνική τηλεόραση. Δημοσιευμένο στις 19 Ιουνίου 1821 στην εφημερίδα της Μαδρίτης ‘El Espectador’ (‘Ο θεατής’) ελάχιστες εβδομάδες πριν την κήρυξη της Επανάστασης, με ανώνυμο δημιουργό αλλά με ιδιαίτερη δραματική βαρύτητα
Δεν είναι επίσης αρκούντως γνωστό το φιλελληνικό έργο των εξορίστων, καθώς και στοιχεία σχετικά με τους Ισπανούς που πολέμησαν στην Ελλάδα. Ωστόσο, μερικοί εξ αυτών – σύμφωνα με στοιχεία που έχουν δημοσιεύσει προ πολλού οι καθηγητές Χατζηγεωργίου και Χασιώτης του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης και αργότερα εμπλούτισε η Eva Latorre Broto –, στρατιωτικοί στην πλειονότητά τους, πολέμησαν και μάλιστα κάποιοι έχασαν τη ζωή τους στην Ελλάδα. Όπως υπογραμμίζει ο Βρετανός ιστορικός Eric Hobsbawn, “ο φιλελληνισμός, ως έκφραση αυτού του κοσμοπολίτικου, φιλελεύθερου πατριωτισμού, θα βρει το αντίστοιχό του πολύ αργότερα στις Διεθνείς Ταξιαρχίες που, συσπειρώνοντας όλο το ιδεολογικό φάσμα της αριστεράς, πρόσφεραν βοήθεια στην Ισπανική Δημοκρατία κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου του 1936-1939”. Φυσικά, και τα δύο ήταν μοναδικά κινήματα ιδεολογικά, πολιτικά και στρατιωτικά και σε αμφότερες τις περιπτώσεις αυτοί οι γενναιόδωροι μαχητές δεν επανεντάχθηκαν εύκολα στις χώρες καταγωγής τους. Πολλοί Ισπανοί φιλέλληνες μαχητές, επιστρέφοντας στη χώρα τους, απέκρυψαν τη στρατιωτική τους εμπειρία στην Ελλάδα για να διευκολύνουν την επανένταξή τους. Εξ αυτού προκύπτει και η δυσκολία των σύγχρονων ιστορικών να στοιχειοθετήσουν έναν πλήρη κατάλογο.
Ίσως ο πιο γνωστός από όλους τους Ισπανούς μαχητές που πολέμησαν στην Ελλάδα για τα φιλελεύθερα ιδανικά του ήταν ο José García Villalta (Χοσέ Γκαρθία Βιγιάλτα, Σεβίλλη 1801 – Αθήνα 1846), τον οποίο ο ισπανιστής Δημήτρης Φιλιππής θεωρεί ως τον “ποντίφικα” του ισπανικού φιλελληνισμού του 19ου αι. Με τον θάνατο του βασιλέα Φερδινάρδου Ζ’, επέστρεψε στην Ισπανία και, μετά από μια πλούσια δημοσιογραφική και λογοτεχνική σταδιοδρομία, διορίστηκε στις 16 Ιανουαρίου 1844 πρέσβης στην Ελλάδα, όπου ανέπτυξε το διπλωματικό του έργο μέχρι το θάνατό του στις 21 Μαΐου 1846 στην Αθήνα, όπου έγινε και η ταφή του. Σύμφωνα με τις έρευνες του Ισπανού πέσβη Ochoa Brun, βασισμένες στον Τύπο της εποχής, ο ίδιος ο βασιλέας Όθων βγήκε στον εξώστη των Ανακτόρων στην Πλατεία Συντάγματος για να παρακολουθήσει τη νεκρώσιμη ακολουθία διατάσσοντας τη φρουρά του, που δεν συνήθιζε να αποτίει τιμές σε κανέναν, να σχηματιστεί και να το κάνει για το ισπανικό έθνος.
Παρά την εξέλιξη της ιστορικής έρευνας των τελευταίων ετών, υπάρχουν ακόμα πολλά θέματα προς μελέτη σχετικά με τον ισπανικό φιλελληνισμό. Η επέτειος των 200 ετών ευνοεί τη διοργάνωση συνεδρίων των ιστορικών με εξειδίκευση στην Ισπανία και την Ελλάδα που αναμφίβολα θα σηματοδοτήσουν την έναρξη μιας περιόδου που θα επιτρέψει την εμβάθυνση για την καλλίτερη γνώση και κατανόησή του.
