Ο απρόθυμος «ηγεμόνας» της Ευρώπης δεν είναι πια τόσο απρόθυμος.
Για δεκαετίες ακόμα και όταν η οικονομική και πολιτική ισχύ της Γερμανίας ολοένα αυξανόταν, οι Γερμανοί ηγέτες ανήσυχοι στην προοπτική να προσβάλλουν τους επιφυλακτικούς γείτονές τους σε ό,τι αφορά τη δύναμή της χώρας τους αντιστέκονταν να ενισχύσουν το ειδικό «βάρος» του Βερολίνου στην ευρωπαϊκή σκηνή – τουλάχιστον ανοιχτά.
Αλλά η πανδημία του κορονοϊού, ιδιαίτερα οι οικονομικές επιπτώσεις της αναγκάζουν το Βερολίνο να παραδεχθεί αυτό που αρκετοί Ευρωπαϊστές λένε εδώ και χρόνια: Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν θα επιβιώσει χωρίς ενισχυμένη γερμανική ηγεσία.
«Η Ευρώπη μας χρειάζεται, όσο χρειαζόμαστε και εμείς την Ευρώπη» δήλωσε η Άγκελα Μέρκελ ενώπιον βουλευτών της την περασμένη εβδομάδα σε μια ομιλία που επί της ουσίας περιέγραφε το όραμά της ενόψει της γερμανικής προεδρίας της Ε.Ε, που ξεκινά την άλλη εβδομάδα.
«Ατζέντα θέμα 10» – ο τίτλος της ομιλίας της, όπως την ανακοίνωσε ο πρόεδρος της Βουλής, Βόλφγκανγκ Σόιμπλε. Η ομιλία ξεκίνησε με τις γνωστές φράσεις περί πολέμου και ειρήνης και της διακηρυγμένης μοίρας της Ε.Ε που αποτελούν συνήθη γερμανική πολιτική ρητορική.
Σύντομα έγινε ξεκάθαρο ότι η Μέρκελ είχε ένα πιο πιεστικό μήνυμα: Καθώς η Ευρώπη επιχειρεί να διαχειριστεί την πανδημία, την οποία η ίδια περιέγραψε ως τη «μεγαλύτερη πρόκληση» στην ευρωπαϊκή ιστορία, η ώρα ήρθε για την Γερμανία να αντιδράσει πιο δυναμική. Πιο συγκεκριμένα, η Μέρκελ ξεκαθάρισε ότι η βοήθεια προς την Ευρώπη είναι κρίσιμη για τα εθνικά συμφέροντα της Γερμανίας.
«Το κατά πόσον η Ευρώπη θα αντιμετωπίσει την κρίση σε σχέση με άλλες περιοχές του πλανήτη θα καθορίσει τόσο το μέλλον της Ευρωπαϊκής προοπτικής όσο και τον ρόλο της Ευρώπης στον κόσμο» είπε.
Με άλλα λόγια, η Γερμανία – η χώρα που ωφελήθηκε περισσότερο από την κοινή αγορά της Ε.Ε, των ανοιχτών συνόρων και του ενιαίου νομίσματος – χρειάζεται να κάνει περισσότερα από το να «κόβει» γενναίες επιταγές και να συμβουλεύει συγχρόνως για μέτρα λιτότητας.
«Αν η Γερμανία δεν επιδείξει ηγεσία στην Ευρώπη, δεν θα υπάρξει Ευρώπη» δηλώνει ο James D. Bindenagel, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Βόννης, Rheinische Friedrich-Wilhelms και πρώην Αμερικανός πρέσβης, που γράφει ένα βιβλίο για τον ρόλο της Γερμανίας στον κόσμο.
Ενώ μια τέτοια κίνηση ότι το Βερολίνο θα πρέπει να ηγηθεί ενδεχομένως να ακουστεί μη αξιοσημείωτο, ακόμα και προφανές σε ξένα αφτιά, στον «κόσμο» της γερμανικής εξωτερικής πολιτικής θα σημάνει μια σημαντική αλλαγή.
Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, μια επανενωμένη Γερμανία που τώρα βρίσκεται στο επίκεντρο της Ευρώπης επιδίωξε να κρατήσει ισορροπίες στις σχέσεις με τις ΗΠΑ, τη χώρα που την προστάτευσε, την υπόλοιπη Ευρώπη και τη Ρωσία δίνοντας έμφαση στο ελεύθερο εμπόριο και την πολυεπίπεδη συνεργασία. Συνέχισε να ορίζει την εξωτερική πολιτική της με όρους «ιστορικής ευθύνης» μια «κληρονομιά» από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και όχι με όρους εθνικού συμφέροντος.
Ακόμα και πριν από την πανδημία η στρατηγική έμοιαζε απαράλλαχτη. Αντιμέτωπη με μια δυσλειτουργική Ε.Ε, μια χαοτική αμερικανική κυβέρνηση, μια επιθετική Ρωσία, με την ανοδική πορεία της Κίνας, η Γερμανία πάσχιζε να διατυπώσει το νέο στρατηγικό της δόγμα.
Η πανδημία μετέτρεψε αυτές τις σύνθετες καταστάσεις σε ένα εξαιρετικά μεγάλο πρόβλημα που χρειάζεται μια κοινή ευρωπαϊκή και γερμανική στρατηγική.
«Για πρώτη φορά, οι Γερμανοί αναγνωρίζουν ότι βρίσκονται σε έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο που επιχειρούν να βρουν τη θέση τους» σχολιάζει ο Ιβάν Κράστεβ, ο διάσημος διανοούμενος σε ευρωπαϊκά ζητήματα και επικεφαλής του Centre for Liberal Strategies στη Σόφια. «Η Μέρκελ … αναθεωρεί την Μέρκελ» λέει χαρακτηριστικά.
«Πανευρωπαϊκή πανδημία»
Μέχρι το ξέσπασμα της πανδημίας, η μεγαλύτερη ανησυχία της Μέρκελ ήταν να βρει τον «διάδοχό» της. Με τη θητεία της να λήγει σε ένα χρόνο και καμία πρόθεση να είναι ξανά υποψήφια, η Γερμανίδα ηγέτης είχε προαποφασίσει την πολιτική της δύση μετά από 15 συναπτά έτη στην εξουσία. Παρά το γεγονός ότι η καγκελάριος απολαμβάνει τεράστιου και ευρέως σεβασμού, ακόμα και οι ακλόνητοι υποστηρικτές της αναγνώρισαν ότι ήδη της εξέλειπε ο ενθουσιασμός και η φιλοδοξία.
Η πανδημία του κορονοϊού την «ανανέωσε». Για μια πολιτικό με επιστημονικό background της οποίας η πολιτική είναι μια άσκηση νοητική με στόχο την επίλυση των περίπλοκων προβλημάτων, η πανδημία προέβαλλε ως η απόλυτη πρόκληση. Αντιλήφθηκε ότι η πανδημία αποτελεί μια επείγουσα απειλή για την επιβίωση της Ε.Ε, τη μεγαλύτερη από τις πρόσφατες κρίσεις, παραδέχονται άνθρωποι του περιβάλλοντός της.
Η πρώιμη επιτυχία της Γερμανίας στη διαχείριση της κρίσης ιδιαίτερα σε σύγκριση με τις ΗΠΑ ή το Ηνωμένο Βασίλειο ενίσχυσε το πολιτικό κεφάλαιο της Μέρκελ και τις δυνατότητες της να γίνει πιο «ενεργή» στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή.
Ακόμα και έτσι, οι προηγούμενες «παρεμβάσεις» της σε ό,τι αφορά τις ευρωπαϊκές πολιτικές αποδεικνύουν πόσο δύσκολο είναι να τις διαχειριστείς επιτυχώς. Η θητεία της Μέρκελ σε δύο κρίσεις που καθόρισαν την Ευρώπη την τελευταία δεκαετία – η κρίση χρέους και το προσφυγικό – διαίρεσαν την ήπειρο και δεν κατόρθωσαν να την ενώσουν. Στην ίδια τη Γερμανία, υπήρξε άνοδος του ακροδεξιού κόμματος «Εναλλακτική για την Ευρώπη».
Αυτό που διαφοροποιεί την τρέχουσα κρίση από άλλες είναι ότι επηρεάζει όλες της χώρες της Ευρώπης και δεν υπάρχουν εύκολοι διέξοδοι από αυτή. Ακόμα και αν κάποιοι Ευρωπαίοι απογοητεύηθηκαν από την αρχική αντίδραση της Ε.Ε, έμαθαν επίσης ότι αν ενεργήσουν κατά μόνας είτε στη Σουηδία, είτε στην Ιταλία δεν αποτελεί ορθή επιλογή.
Για τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες η διαχείριση της πανδημίας, ιδιαίτερα των οικονομικών επιπτώσεων σημαίνει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη και στήριξη από την Ε.Ε αν όχι ως κοινός σκοπός, τουλάχιστον ως βασική ανάγκη.
Το ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό η υπόλοιπη Ευρώπη είναι έτοιμη να αποδεχθεί μια γερμανική κυριαρχία.
Από την άλλη πλευρά, συγκρινόμενες οι εποχές με την πρώιμη φάση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος η Γαλλία είναι πλέον αποδυναμωμένη τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά. Σε αντίθεση με τη Γερμανία, όπου τα συστημικά κόμματα και φιλοευρωπαϊκά στηρίζονται από την πλειοψηφία στη χώρα του Μακρόν η ακροδεξιά και οι ευρωσκεπτικιστές είναι σε ανοδική πορεία.
“Η Γερμανία διάβηκε τον Ρουβίκωνα”
Η επιλογή της Μέρκελ να προτείνει το περασμένο μήνα ένα Ταμείο για παροχή βοήθειας ύψους 500 δις ευρώ ώστε οι χώρες να αντιμετωπίσουν την πανδημία υπήρξε μια στιγμή της στροφής της γερμανικής προσέγγισης. Πριν την πανδημία θα ήταν αδιανόητη μια τέτοια κίνηση και έγινε εφικτή λόγω της αλλαγής και της νοοτροπίας των Γερμανών οικονομολόγων. Η «παλαιά» φρουρά έχει ήδη αποσυρθεί και έχει αντικατασταθεί από νέους, φιλελεύθερους και διεθνιστές.
Άνθρωποι κοντά στη Μέρκελ αναφέρουν ότι ενώ ήθελε να στείλει ένα ξεκάθαρο μήνυμα με το Ταμείο επί της ουσίας αυτό που ήθελε να πει ήταν πως «η πρόθεση είναι να αποφευχθεί η κατάρρευση της Ευρώπης».
Αυτό ενδεχομένως να είναι αφελές… Ενώ το Ταμείο από μόνο του δεν μπορεί να σώσει την Ευρώπη είναι δύσκολο να αρνηθεί κανείς ότι η Γερμανία που είχε απορρίψει τέτοια βήματα στο παρελθόν πέρασε τον δικό της Ρουβίκωνα.
Από την άλλη θα ήταν υπερβολή να αναμένει κανείς ότι η στάση της Γερμανίας θα οδηγήσει στο είδος της ομοσπονδιοποιημένης Ευρώπης που οραματίζεται ο Μακρόν.
«Δεν πρόκειται για μια στιγμή ομοσπονδιοποίησης» αναφέρει ο Κράστεβ. «Κανείς δεν ονειρεύεται τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, αλλά υπάρχει μεγαλύτερη επιθυμία για συνεργασία ιδιαίτερα στην οικονομία».
Στον κόσμο της Μέρκελ η ηγεσία ισοδυναμεί με την επιδίωξη του τι είναι ρεαλιστικό, μια λίστα της προεδρίας που περιλαμβάνει τη βελτίωση της Σένγκεν, την ανανέωση των κανόνων του ανταγωνισμού στην Ε.Ε, τη δυνατότητα ενίσχυσης της Ευρώπης μέσω φόρων και ενός συμβουλίου Ασφάλειας της Ε.Ε ώστε να αντιμετωπίζει τους εξωτερικούς κινδύνους.
Αν πετύχει να δείξει ότι στην Ευρώπη ότι η Γερμανία μπορούν να ηγηθεί χωρίς να κυριαρχεί θα έχει εξασφαλίσει αυτό που χρειάζεται για να ολοκληρώσει τη 15ετή θητεία της: τη δική της «κληρονομιά».
Αλεξάνδρα Βουδούρη
